Viðtal | Kúnstin að þýða bókmenntir
Valin bókasöfn í borgum tilnefna árlega skáldsögu, sem þýdd er á ensku, á lengri lista sem keppast um verðlaunin. Í ár tilnefndi Borgarbókasafnið The Mark, þýðingu Larissu Kyzer á skáldsögunni Merkingu eftir Fríðu Ísberg.
Larissa Kyzer hefur haslað sér völl sem mikilsvirtur þýðandi íslenskra bókmennta yfir á enska tungu. Hún er einnig öflugur félagsmaður í ýmsum alþjóðlegum þýðendasamtökum og brennur fyrir faginu. Við ákváðum að nýta tækifærið og ræða aðeins við hana um þýðingu - já eða merkingu - verðlauna sem þessa (orðaleikurinn er óhjákvæmilegur).
Hvaða þýðingu hafa verðlaun eins og þessi fyrir þig sem þýðanda á ensku?
Það er alltaf dýrmætt að sjá bók sem maður hefur þýtt fá viðurkenningu og ná til breiðari lesendahóps, en bókmenntaverðlaun eins og Dublin Literary Award — þ.e. verðlaun sem skiptast milli höfundar og þýðanda — eru sérstaklega mikilvæg vegna þess að þau viðurkenna þýðandann sem ómissandi hluta af velgengni bókarinnar og sem höfund í eigin rétti. Það eru aðeins örfá bókmenntaverðlaun sem byggð eru upp á þennan hátt — International Booker eru önnur slík verðlaun, sem og Warwick-verðlaunin fyrir þýðingar kvenna í Bretlandi og á Írlandi, og National Translated Book Award í Bandaríkjunum.
Mér finnst eins og bókmenntaþýðingar séu að fá aukna athygli og virðingu um þessar mundir, en ég tel þó að enn sé langt í land með að þær séu viðurkenndar sem skapandi vinna. Það eru ótal stílfræðilegar ákvarðanir sem þýðandi þarf að taka við þýðingu bókar — spurningar um tón (t.d. hversu formlegt tungumálið á að vera), orðaval, setningagerð, hrynjandi og takt. Auk þess koma upp fjölmargar menningarlegar vísanir og tengipunktar sem þarf að setja í samhengi og/eða útvíkka til að textinn verði sannfærandi. Þú þarft að geta leikið þér með tungumálið, mótað það eins og leir og til að ná fram alls konar, fyndnum, ógeðslegum, spennandi, áhugaverðum, ljúffengum og óvæntum hlutum. Og það er skapandi. Það er list.
Vegna þess að hinn almenni lesandi hefur (eðlilega) ekki innsýn í það hvernig það er að setjast niður, vinda ofan af öllum þessum flækjum og vinna sig í gegnum þýðingarferlið, þá er algeng hugmynd um hvað þýðing felur í sér sú að hún sé einfaldlega að skipta orði út fyrir samsvarandi orð á öðru tungumáli. Þýðandinn les orð í upprunalega tungumálinu, flettir því upp í orðabók og velur hið „rétta“ orð í þýðinguna. Smjör = Butter.
En hvað með orðatiltæki eins og áfram með smjörið? Maður getur þýtt það beint : „Onwards with the butter!“ – en hvað þýðir það fyrir einhvern sem þekkir ekki samhengið? Ekkert. Í besta falli hljómar það krúttlega og skringilega en kemur engri merkingu til skila.
Hvað gerir maður þá? Skýrir maður sögulegan bakgrunn orðasambandsins í íslensku með fræðilegri neðanmálsgrein? „Staðfærir“ maður það og velur sambærilegt orðatiltæki í markmálinu sem lesendur þekkja nú þegar? Býr maður til eitthvað alveg nýtt og treystir á samhengið til að skýra merkinguna? Eða felur maður merkinguna í samtalstexta sem útskýrir hana smám saman fyrir lesandanum? (Þessi aðferð gæti litið svona út: “Áfram með smjörið!” said Sigmundur looking at his friends. “Let’s just get on with it.”)
Allar þessar lausnir geta virkað — og virkað vel. Hversu vel fer hins vegar eftir því hvaða tegund texta er verið að vinna með, hverjir lesendurnir eru, hvað má ætla að þeir viti fyrirfram (eða séu tilbúnir að fletta upp) og hvað þeir þurfa að vita til að skilja textann. Ákvarðanir sem teknar eru í fræðilegri grein verða aðrar en þær sem teknar eru í glæpasögu, sem aftur verða ólíkar þeim sem þarf að taka í ljóðum. Til þess að velja réttu leiðina þarf maður að vera a) framúrskarandi, einbeittur og gagnrýninn lesandi og b) framúrskarandi, einbeittur og gagnrýninn rithöfundur.
Ástæða þess að ég tek þennan langa útúrdúr í svarinu er til að undirstrika að verðlaun eins og Dublin Literary Award skipta miklu máli, vegna þess að þau viðurkenna alla þá vinnu og þá fagmennsku sem felst í þýðingarvinnunni og líta á þýðandann sem listrænan samverkamann. Þetta er bæði mikilvæg staðfesting fyrir þýðendur og vonandi tilefni til umhugsunar fyrir hinn almenna lesanda.
En hvaða þýðingu telur þú verðlaunin hafa fyrir hinn almenna lesanda?
Á tímum þar sem fjölmiðlar og skapandi greinar berjast um athygli okkar, er erfitt fyrir jafnvel þau okkar sem hafa mikinn áhuga á bókmenntum og lesa reglulega verk frá öðrum menningar- eða tungumálasvæðum að vita hvar er best að byrja. Ég held að verðlaun eins og þessi gegni mikilvægu hlutverki sem hálfgerðir kúratorar — þau gefa fólki þverskurð af áhugaverðum og spennandi verkum alls staðar að úr heiminum, sem annars myndu hugsanlega aldrei reka á fjörur þeirra.
Dublin-verðlaunin eru líka frábær fyrir þær sakir að allar bækurnar eru tilnefndar af almenningsbókasöfnum. Og bókasafnsfræðingar eru alltaf með bestu bókatillögurnar!
Segðu okkur aðeins frá þýðingarvinnu þinni með Fríðu – þýðingunni á The Mark (Merkingu), sem er tilnefnd í ár.
Ég hef unnið með Fríðu í um fimm ár. Ég byrjaði á að þýða smásögur hennar (til dæmis Blue Days, sem birtist á vefsíðunni Words Without Borders, og Home, sem er í safnritinu The Book of Reykjavík), auk þess að hafa þýtt nokkur ljóða hennar. Þegar ég hóf vinnu við The Mark þekkti ég þess vegna rödd hennar og stíl og fannst ég hafa skilning á því hvernig hún segir sögur.
Samt sem áður var áskorun að þýða Merkingu, af ýmsum ástæðum. Sumar áskoranir voru kunnuglegar — til dæmis leikur Fríða sér mikið með orð, sem er mjög einkennandi fyrir skrif hennar. En svo voru líka nýjar áskoranir: Í fyrsta lagi er þetta nýr tónn hjá Fríðu (fyrsta skáldsaga, vísindaskáldskapur). Í öðru lagi eru margar ólíkar raddir í bókinni: Fjórir sögumenn í fyrstu persónu, auk tveggja aukapersóna sem hvor um sig segir eina sögu og tveggja annarra persóna sem við kynnumst aðeins í gegnum bréfaskriftir þeirra á milli.
Þessar raddir eru mjög marglaga á íslensku; lesandinn lærir mikið um hverja persónu út frá því hvernig hún talar: Stétt hennar, menntunarstig, sjálfsmynd og tengsl hennar við aðra og samfélagið í heild. Tökum Tristan sem dæmi: Hann notar mikið af ensku og „íslenskuvæddum“ enskuslettum í tali sínu. Þetta er auðvitað ekkert óalgengt í íslensku, þar sem fólk grípur oft í erlend orð (sérstaklega ensku) í daglegu tali. En þetta hefur ákveðna merkingu í bókinni — fyrir aðrar persónur þýðir þetta að hann er ómenntaður. Í einni senu gerir lögreglumaður meira að segja grín að honum og segir að hann tali ekki íslensku og ætti að hafa túlk með sér.
Svo hvernig tæklarðu þetta sem þýðandi? Hvað gerirðu við allar þessar enskuslettur í enskri þýðingu bókarinnar? Hvernig miðlar maður öllum þessum lúmsku vísbendingum um stétt og samfélagsstöðu án þess að gera lítið úr persónu sem hefur djúpa tilfinningagreind og mikla dýpt, þó hún hafi kannski ekki formlega menntun?
Í fyrstu drögum þýðingarinnar tók ég stórar ákvarðanir til að fanga þessi blæbrigði. Ég lék mér með stafsetningu og greinarmerki (í fyrstu útgáfu voru kaflar Tristans næstum alveg lausir við punkta og eignarfallskommur). Ég breytti viljandi stafsetningu samhljómandi orða (their varð alltaf there, til dæmis). Ég leitaði að slangri og orðalagi sem notað er á Reddit-spjallborðum. Ég prófaði í raun allt mögulegt, eða eins og ég segi stundum sjálf: Ég fleygði fullt af spaghettíi á vegginn. Ég fór alla leið, tók stórar og skrýtnar ákvarðanir. Margt af því var síðan fjarlægt eða slípað í ritstjórnarferlinu, en ég held að draugurinn sé enn til staðar. Nægilega mikið af spagettíinu hangir enn á veggnum til að rödd persónunnar hafi í lokin orðið rík og marglaga á ensku — eða það er allavega það sem ég vil trúa.