Þið kannist við jólaköttinn

Þið kannist við jólaköttinn
sá köttur var gríðarstór.
Fólk vissi ekki hvaðan hann kom
eða hvert hann fór.

Jóhannes úr Kötlum

Svo yrkir Jóhannes úr Kötlum í upphafi ljóðabálks um þetta óargadýr sem er soltinn og grimmur og vekur hroll í hjörtum. Í kvæðinu leggst kötturinn á fátækt fólk sem á í miklu basli og fær enga spjör fyrir jólin. Því er keppst við að prjóna og sauma nýja flík á mannskapinn til að enda ekki í jólakettinum. Söngur Bjarkar Guðmundsdóttur á þessu kvæði Jóhannesar er minnistæður og kom út á safnplötunni Hvít er borg og bær árið 1987 með ýmsum jólasöngvum.

Það vill enginn fara í jólaköttinn sem er þessi stórundarlega refsing fyrir að standa sig ekki í jólaundirbúningnum, já eða einfaldlega að eiga ekki nýja skó eða flík á jólunum. Í ljóði um jólaköttinn eftir Kristínu Ómarsdóttur í bókinni Jólaljóð frá árinu 2006 þá er það varasamt fyrir stúlkur að vera á sokkabuxum einum fata en kjóllinn bjargar.

Jólakötturinn

Jólakötturinn svarti
eltir stelpur á sokkabuxum.
Stelpur sem eru ekki
á kjól eða í pilsi.
Bara á sokkabuxunum.

Og bol eða peysu.

Hann eltir þær á röndunum,
lætur þær aldrei í friði
fyrr en stóra stundin
rennur upp
og þær klæða sig í kjólinn

Kristín Ómarsdóttir
 

Á Vísindavefnum er spurt um uppruna jólakattarins og það er víst ekki til einfalt né öruggt svar við þeirri spurningu. Fræðimenn telja almennt að jólakötturinn eigi sér rætur í öðrum jólavættum sem þekkjast í Evrópu.

Jólakötturinn birtist í þriðju ljóðabók Jóhannesar, Jólin koma frá árinu 1932. Þetta hefur orðið hans vinsælasta bók og líklega sú sem hefur haldið nafni hans á lofti kynslóð eftir kynslóð. Hann vinnur úr þjóðsögum um hina grimmu Grýlu, jólasveina sem hrekkja og þetta óargadýr sem jólakötturinn er. (Sjá inngang Silju Aðalsteinsdóttur „Ekkert nema ljóð mitt“ í Ljóðaúrvali frá 2010).

Á síðasta ári kom út skemmtileg úrvinnsla og endursköpun á  verki Jóhannesar, Jólin koma. Það er ljóðabókin Koma jól? eftir þau Hallgrím Helgason og Rán Flygenring. Hér er að finna nýjustu fréttir af Grýlu og jólakettinum og þá stíga hinar jökulhressu Grýludætur, systur jólasveinanna, fram úr þúsund ára löngum skugga bræðra sinna og arka til byggða, hver með sínu lagi og hrekkjabrögð í farteskinu: Bjalla, Grýlurós, Litla ljós, Fantasía, Stelpustoð, Töskubuska, Bokka, Tertuglöð, Fiturönd, Augasteinastara, Áttavillt, Svangatöng og Kortasníkja. 

Kettir sem ógn og myrkraverur þekkjast vel í þjóðtrú okkar. Ekki eru til miklar heimildir um jólaköttinn en sagt er frá honum í þjóðsagnasafni Jóns Árnasonar og þaðan fær Jóhannes úr Kötlum efniviðinn í lífseigt kvæði sitt og því lifir hann að öllum líkindum enn.

Jólakötturinn er skemmtileg og skrítin þjóðtrú, ógnandi skuggavera, en hið grimma kvæði um jólaköttinn lýkur á ákalli um samkennd, að við hjálpum hvert öðru að lýsa upp til að allir megi eiga gleðileg jól. 

Þið hafið kannski í huga
að hjálpa, ef þörf verður á.
Máske enn finnist einhver börn
sem ekkert fá.

Máske, að leitin að þeim sem líða
af ljós-skorti heims um ból,
gefi ykkur góðan dag
og gleðileg jól.

Jóhannes úr Kötlum